တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု(အင်္ဂလိက်: Mon Kingdom Hongsawatoi Fallen Day) ဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ပ္ဍဲကဵုဂိတုပသာ် (၈) စွေက်တုဲ မဒှ်တ္ၚဲ မရန်တၟအ် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳ မဒးဒုင်ပလီု ကုသၟိင်ဗၟာ အလန်လက္ကရဴအိုတ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၅၇ (သက္ကရာဇ် ၁၁၁၉) တေအ် နကဵုသၟိင်ဗၟာ အံင်ဇေယျ မဒှ်သၟိင် နူ မုက်ဆဝ်ပေါဝ်တုဲ ဒှ်တ္ၚဲ ဂကူမန်တအ် မဗှ်ဗၞုဟ် ဒှ်လၞီ ဟိုတ်နူ ဍုင်ဇကု မစိုပ်အာ သၟဝ်ဂကူညးတၞဟ်ကီု သီုကဵု ဂကူမန် မဂၠိုင်ကဵု လက်ကိုဋ် သီုမၞိဟ်ဗြဴ ကောန်ၚာ် ခမဳသင် မဒးဒုင် စံင်ယဇ် ဂစိုတ်ပဠက်ဏာလဝ်ဂကူဂှ်ရ၊၊ တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီုဂှ် နကဵု တ္ၚဲမစၟတ်သမ္တီ ဂကူမန် မဒးဒုင်စံင်ယဇ် ကုဗၟာဂှ် ၜိုန်ရ ကၠောန်ကၠုင် နူစ ခေတ်ပၠန်ဂတးမန် ကလေင်ကတဵုဒှ် ပ္ဍဲခေတ်တၟိ (ကြဴနူခေတ် ကဝ်လဝ်နဳ) ကီုလေဝ် နကဵု ပရေင်ချဳဓရာင် ဂကောံမၞိဟ်မှာဇန်မန်မွဲဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲအခိင် ဍုင်ဗၟာ တၠအဝဵုပၞာန် မအုပ်ဓလီုလဝ် ဗွဲမတေင်ဂြတ် ပ္ဍဲတ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု မပေင် ၂၅၀ သၞာံဂှ် ဟီုဂွံရ၊၊
စၟတ်သမ္တီ တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု
တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု မကၠောန်ဗဒှ် နဒဒှ် ပရေင်ချဳဓရာင် ညးဍုင်ကွာန်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၇ ပ္ဍဲသၞာံ ဟံသာဝတဳလီု ပေင် (၂၅၀) သၞာံဂှ် ဟီုဂွံရ၊၊ ကၠာနူဏအ် ပ္ဍဲကဵုတိဍာ်ဗၠးၜး ဒၞာဲဒေသ ဗော်ဍုင်မန်တၟိ မအုပ်ဓုပ်ဂှ် နကဵုအခန်ကၞာ ဟီုတွဟ် ကေင်ကၠောန်လဝ် ညိညကီုရ၊၊ တုဲပၠန် အခိင်ကာလ ဂကူမန်တအ် မအာစိုပ် ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန် နကဵုအစဳအဇန် ကုလသမဂ္ဂ မဖျေဟ်ဒၞာဲ ကုညးမဒှ်ဒဒိုက်တုဲ ဂကူမန် ပ္ဍဲအမေရိကာန်တအ် စတမ်နူ သၞာံ ၁၉၉၄ နကဵုအစဳအဇန် ထ္ၜးဆန္ဒ ဂတရုင်ကလုတ်ဗၟာ ဇၟာပ်ပ်သၞာံရ၊၊ ဗွဲကြဴ နူဂှ်ညိ ၜိုတ်သၞာံ ၂၀၀၀ ဂှ် ဂကူမန်တအ် ပါဲနူကဵု ရးအမေရိက ကဵု ရးအဝ်သတြေလျာတုဲ စိုပ်အာ သီုကဵု ရးယူရောပ်တအ်ကီုရ၊၊ မန်ဒေသအလုံလိုက် (အမေရိက၊ အဝ်သတြေလျ၊ ယူရောပ်) တအ် ပံင်ကောံတုဲ ဒက်ပ္တန် ဂကောံပံင်ကောံမန်ဍုင်သအာင် မွဲရ၊၊ နကဵုဂကောံဏအ် ပံင်တောဲ ကုမန် ပ္ဍဲဍုင်မန် ဗွဲတၟေင် ဂကောံသၟတ်မန်လညာတ်တၟိ၊ ညးတာလျိုင် ပရေင်စန်ဒက် ဗော်ဍုင်မန်တၟိ (ဗွဲတၟေင် နာဲအံင်မ္ၚဵု) တုဲ သၠုင်ပတိုန် အသိင် ပရေင်ချဳဓရာင် ပရေင်ဍုင်ကွာန် ဂကူမန် ပ္ဍဲဍုင်မန်တေအ်ရ၊၊ မန်ဍုင်သအာင်ဂှ် ပ္တိတ်ကဵုသြန်ခရိတ် ကေုာံ လညာတ်တုဲ မၞိဟ်မဗမံက်ရုပ်ရဴကမၠောန်ဂှ် ကောန်ဂကောံ ဂကောံသၟတ်မန်လညာတ်တၟိ ကေုာံ နာဲအံင်မ္ၚဵု မဒှ်မၞိဟ်မပၠတရဴရ၊၊
လညာတ်မ္ဂး ＂ကမၠောန် ပရေင်ဍုင်ကွာန်မန် ညံင်ဂွံစိုပ် ပ္ဍဲညးဍုင်ကွာန်မန်＂ ဂှ် စကတဵုဒှ်ကၠုင် နူပရေင်ပံင်ကောံ အကြာမန် မစိုပ်ဍုင်သအာင် ကေုာံ ဂကောံသၟတ်မန်တအ်ရ၊၊ နကဵုလညာတ်ဂှ် ရုပ်ရဴကမၠောန် ညံင်ဂွံမံက်ဂှ် ညာတ်ကေတ် ပ္ဍဲမန်
- တ္ၚဲကောန်ဂကူမန် မဒှ်တ္ၚဲ ပ္တန်ဍုင်၊
- တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု မဒှ်တ္ၚဲ မန်ဒးကျဟောံဗြမ်ဍုင် မဒးဒုင်ဂစိုတ်ပဠက်ဂကူ ကုဗၟာ၊
- တ္ၚဲပၠန်ဂတး မဒှ်တ္ၚဲ ကောန်ဂကူမန် ဂစာန်တဝ်စၞေဟ် သွက်ဗၠးၜးဂကူမန်၊
တ္ၚဲပိဝွံ စွံအာရီုတုဲ ဒးကၠောန်အာရောင်၊၊ ကၠောန်ပၠန်ရ သ္ဒးဒှ် နကဵု ဗီုပြင်ပရေင်ချဳဓရာင် ကောန်ဂကူဂှ် ဒးကၠောန်ရောင်၊၊ တ္ၚဲကောန်ဂကူမန်ဂှ် ဒှ်ဒၟံင် တ္ၚဲပရေင်ချဳဓရာင် အလုံဂကူမန်မွဲ တုဲဒၟံင်ရ၊၊ သှ်ေဒၟံင် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ကဵု တ္ၚဲပၠန်ဂတး ရ၊၊ တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီုဂှ် မၞိဟ်တီအောန်တုဲ လဆောဝ်မ္ဂး ဗော်ဍုင်မန်တၟိ ကၠောန်ဒၟံင် သဘင်ဟီုတွဟ်ညိည ကဵု ဂကူမန် မစိုပ်အမေရိကာန်တအ် အာထ္ၜးဆန္ဒ ပ္ဍဲဂတမုက် ရုင်ကလုတ်ဍုင်ဗၟာရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ကာလဂှ် ၜိုန်ရ ရဲတၠအဝဵုပၞာန်ဗၟာတအ် ကၟာတ်လဝ် အခေါင်ပရိုင် ဗွဲမတေင်ဂြတ်ကီုလေဝ် ဇၟာပ်ပ်သၞာံ နူကဵုဌာနရေဒဳယော RFA ဘာသာဗၟာ နူကဵု ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန် ဗလးကဵုဒၟံင်ပရိုင် မန်ပ္ဍဲအမေရိကာန် ထ္ၜးဆန္ဒ ဂတမုက်ရုင်ကလုတ်ဗၟာ ပ္ဍဲတ္ၚဲဟံသာဝတဳလီုဂှ်တုဲ ယၟု ကေုာံ စၟတ်တ္ၚဲဂှ် ဂကူမန်တအ် ဗွဲမဂၠိုင် တီကေတ်ဒၟံင်အိုတ်ကီုရ၊၊ ညံင်ဂွံဒှ် နကဵုပရေင်ချဳဓရာင် ညးဍုင်ကွာန်၊ ညးဍုင်ကွာန်ဂွံတီ ပရူဟံသာဝတဳဂှ် ချပ်ဂၞန် ရေင်သကအ်ဂှ်
- ဒုင်သဇိုင် ကုဂကူမန် မဒးဒုင်စံင်လဝ်ယဇ် မဒးဒုင်ဂစိုတ်ပဠက်လဝ်ဂကူတုဲ သ္ဒးဖန်ဇန်အာ ညံင်ဂွံကိတ်ညဳ ကုအခိုက်ကၞာဂကူမန်၊၊
- နကဵုအကာဲအရာလဵုဒှ်ဒှ် ဗွဲမဗၠးဒုဟ် ဗၠးရာ ကုတၠအဝဵုဗၟာဂှ် ညံင်ဂွံညးဍုင်ကွာန်တအ် ဂွံကၠောန်အာဂွံဂှ် သ္ဒးဖန်ရောင်၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် အခေါင်ညးဍုင်ကွာန် ကောံရေင်သကအ် ဟွံမဲ၊၊
ဒုင်သဇိုင် ကုတင်ဗွဲလတူတအ်တုဲ ချပ်ရေင်သကအ်ဂှ် နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ နူဒိန်မက် ပတိုန်လညာတ် ＂ဆဝ်မ္ၚုဟ် ဂကူမန် ပ္ဍဲတ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု မဒှ် တ္ၚဲသဳ ပသာ်ဒစာံစွေက်ဂှ် ရန်တၟအ်ကဵု ဇုဇဗဴလပိုယ် မဒးဒုင်ဂစိုတ် ပဠက်ဂကူ၊ မဒးဒုင်စံင်ယဇ်ဂှ်တုဲ ကောံရေင်သကအ် အာဇရေင်ကျာ်တုဲ ဍေန်ပၞာင်၊ အတိုင်အခိုက်မန် သွက်ညးမစုတိတအ်ဂှ် ညးထောအ်ဇၞောဝ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲတ္ၚဲဂှ် ကၠောန်ဇၞောဝ်တုဲ ပူဇဴကျာ်ရ၊၊ ကၠောန်ဗီုဏအ်မ္ဂး နကဵုအလဵုအသဳ ကၟာတ်လဒဵုဟွံဂွံ ပဒုဟ် လတူညးဍုင်ကွာန် ဟွံဂွံရ၊၊ တုဲပၠန် ညးဍုင်ကွာန်တအ်လေဝ် ဂွံတီကေတ် ပရူတ္ၚဲဟံသာဝတဳလီုမာန်ရ၊၊＂
နကဵုကသပ်ဂှ် မၞိဟ်ဂမၠိုင် တုပ်စိုတ်တုဲ ဖျေဟ်အစဳအဇန်ကမၠောန် ညံင်ဂွံစကၠောန် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၆ မဒှ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၄၉ သၞာံ၊၊ ကေတ်အသိင် ပွိုင်မွဲသၞာံတုဲ သွက်သၞာံဂတ မပေင် ၂၅၀ သၞာံဂှ်မ္ဂး ညံင်ဂွံဒှ် ဒေသဇဳဇဳ သီုကဵု ပ္ဍဲဍုင်ဗဂေါ လတူကျာ်မုဋ္ဌော (မုဟ်တဴ)ဂှ် ဖန်ဇန်ရောင်၊၊ အတိုင်မဖျေဟ်လဝ် အစဳအဇန်ဂှ် စဗၟံက်ရုပ်ရဴတုဲ တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု နကဵုဗီုပြင် ပရေင်ချဳဓရာင် ညးဍုင်ကွာန်မန် နမပူဇဴကျာ် နကဵုပၞာင်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၆ ဂှ်ရ၊၊ ဆဂး ဒေသဟွံဇဳရ၊၊
သွက်ဂွံဆဝ်မ္ၚုဟ် ဗၟံက်ရုပ်ရဴ သွက် မပေင် ၂၅၀ သၞာံဂှ် နူကဵု ဂကောံပံင်ကောံမန်ဍုင်သအာင် ဖျေဟ်လဝ်သ္ဂုတ်သွာတ် ဒးပံက် ဗော်သွးကမ္မတဳမကၠောန်ဗဒှ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီုပေင် ၂၅၀ သၞာံမွဲ နကဵုဂကောံနာနာရောင်၊၊ ပ္ဍဲကဵုကမ္မတဳဂှ် ညးစၞး နူဗော်ဍုင်မန်တၟိ၊ ဂကောံညဳသၟဟ်ဂကူမန် (MUL)၊ ဂကောံမန် နယူဇြဳလာန်၊ ဂကောံမန်အဝ်သတေလျာ၊ ဂကောံမန်မလေရှာ၊ ဂကောံမန်ပံင်ကောံ ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန် (ဗော်ကလေင်ဒက်ပတန်ဍုင်မည်)၊ ဂကောံမန်ခေနဒါ၊ ဂကောံမန် ရးယူရောပ်ဂမၠိုင် မပ္တံကဵု ဂကောံမန်ဒိန်မက်၊ ဂကောံမန်ဝှေန်လာန်၊ ဂကောံမန် နေတာလာန်၊ ဂကောံမန်နဝ်ဝေတအ် ပါလုပ် ပ္ဍဲကမ္မတဳဂှ်ရ၊၊
နူကဵုကမ္မတဳဂှ် ဖျေဟ်လဝ် သ္ဂုတ်သွာတ် ကၠောန်ပ္တိတ်
- ကဝးဒွက် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ၊၊ နာဲရတ်ရတ် မန်ဇြာ ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်အမေရိကာန် ကေတ်တာလျိုင် အဓိကတုဲ စန်ဒက် ဗၟံက်အာရုပ်ရဴကမၠောန်၊၊
- လိက်ဂျာနေဝ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ၊၊ နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ ညးမပဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်ဒိန်မက် ကေတ်တာလျိုင် အဓိကတုဲ စန်ဒက် ဗၟံက်အာ ရုပ်ရဴကမၠောန်၊၊ ဂျာနေဝ်ဂှ် တၠဂုဏ်အစာ ဣန္ဒလင်္ကာရ (ဘာကျာ်သြဳမန်)၊ တၠဂုဏ်အစာကေလာသ (တၠဂုဏ်သေံ) ဗိုင်ကၠောန်ကဵု ပ္ဍဲအရာ မဖျေဟ်ဒဳဇာင် ကေုာံ အရာတၞဟ်၊ နာဲတိုင်ပ္ကဴ နူကဵု ဂကောံသၟတ်မန်လညာတ်တၟိ ဒှ်မၞိဟ်မချဳဓရာင် ညံင်လိက်ဂွံစိုပ်စက်တုဲ ကောန်ဂကောံသၟတ်မန်လညာတ်တၟိ ကောန်တာလျိုင် ညံင်ဂွံစိုပ် တဲဂကူမန် ပ္ဍဲဍုင်မန်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဗော်ဍုင်မန်တၟိ ဒေါအ်လဝ် ပန်ပှော် ကုတၠအဝဵုပၞာန်ဗၟာတုဲ တၞဟ်န ဂွံတြးလောဲသွာ ဟွံဂွံဒှ် အန္တရာဲ ကုညးမချဳဓရာင်တအ်တုဲ ဒုင်လဝ်ယၟု တြးပ္တိတ် နူကဵု ဌာနပရေင်စန်ဒက် (ဗဟဵု) ဗော်ဍုင်မန်တၟိ၊၊
- ပလောအ်တဳရှာတ် မစုတ်လဝ် တဆိပ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ၊ ဂကောံသၟတ်လညာတ်တၟိ ကေတ်တာလျိုင်တုဲ စန်ဒက် ဗၟံက်အာ ရုပ်ရဴကမၠောန်၊၊
- ထိုင်ကၟာဲ (ဟွံဒှ်ပတိတ်)
- ဝဳဇြဳဒဳ နာဲလျးရတ် (ဂင်ယင်) ကေတ်တာလျိုင် အဓိကတုဲ စန်ဒက်ဗၟံက်အာရုပ်ရဴကမၠောန်၊၊
အရာတအ် သီုဖအိုတ် ညံင်ဂွံဒှ်တိတ် ကၠာဟွံစိုပ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံရ၊၊
တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ
အတိုင် ဗော်သွးကမ္မတဳမကၠောန်ဗဒှ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ မရန်တၟအ်လဝ် သွက်ဂွံ ဗၟံက်ရုပ်ရဴကမၠောန်ဂှ် နာဲအံင်မ္ၚဵု နူဌာနစန်ဒက်ဗဟဵု ဗော်ဍုင်မန်တၟိ ကေုာံ ဂကောံသၟတ်မန်လညာတ်တၟိ (MYPO) ပံင်ကောံ ကုဂကောံသင်သၟတ် ပ္ဍဲဍုင်မန်တုဲ ဗၟံက်အာရုပ်ရဴရ၊၊ သင်သၟတ် ကေုာံ ဂကောံသၟတ် နူဒေသနာနာ ပ္ဍဲဒေသညးကဵုညး ဗၟံက်ရုပ်ရဴကမၠောန် နကဵုမဍေန်ပၞာင် ရာဒၞာမံက် ပ္ဍဲကဵု ကျာ်စေတဳတအ်ရ၊၊
ဍုင်ဗဂေါ
ဂကောံသၟတ်မန်တအ် ပ္ဍဲတ္ၚဲပသာ် (၈) စွေက်ဂှ် ပြာပ်အာ ဒၞာဲအာဲကၟာဲဂကူမန်တြေံ ပ္ဍဲလတူဍုင်ဗဂေါ မပ္တံ ဒၞာဲကျာ်ပန်၊ နန်၊ ကျာ်ၜိုပ်တုဲ ပၠးပ္တိတ်ယာတ် မချူလဝ်＂ပသာ် ၈ စွေက် တ္ၚဲဍုင်ဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ ဍုင်ဗဂေါ＂ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်သဝ်တ္ၚဲဂှ် ခမဳသင် ကေုာံ ကောန်ဂကူမန် လတူဗဂေါ ၜိုတ် ၂၀၀ဂှ် ကောံအာ ဇရေင်ကျာ်မုဟ်တဴ သွက်ဂွံဍေန်ပၞာင် ပူဇဴကျာ် နကဵုမဗဒှ်မလိက် တ္ၚဲဍုင်ဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံရ၊၊ တုဲဂှ် ဖဍောတ်လ္ၚောဝ်ကျာ် ရာဒၞာဖျေဟ်မေတ္တာ ကုဂကူမန် မဒးဒုင်ဂစိုတ်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်ဍုင်လီုတေအ်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ညးသၟိင်တၠဗၟာတအ် ပြာပ်ကၠုင်တုဲ စၟဳစၟတ်ကီုလေဝ် ဟိုတ်နူမဒှ်ကမၠောန် မဍေန်ပၞာင် ပူဇဴကျာ်တုဲ ဍေဟ်တအ် ကေတ်ဒုဟ်ဟွံဂွံ၊ ကောန်ဂကူမန် လတူဍုင်ဗဂေါတအ် ဆက်ကၠောန်အာ ဗွဲမအံင်ဇၞးရ၊၊
ဒဵုမာဲ၊ ဆက်တဲ
သင်သၟတ် ကေုာံ ဂကောံသၟတ်ဒေသ ဒဵုမာဲဆက်တဲ ပံင်ကောံတုဲ ကၠောန်သီုမလိက်လက္ကရဴတုဲ ဟီုဂး ပရူဝင်ဟံသာဝတဳ၊ ဗှ်လိက်လလောင်တြး ပူဇဴကျာ် နကဵုပၞာင် သီုမဂေတ်ကျာ်ရ၊၊
ကွာန်အၜေတ်
ပ္ဍဲကွာန်ၜေတ်ဂှ် သင်သၟတ် ကေုာံ ဂကောံသၟတ်တအ် ကၠောန်ဗဒှ် ပ္ဍဲဘာလကျာ် ဟီုဂး ပရူဝင်ဟံသာဝတဳ၊ ဗှ်လိက်လလောင်တြးလတူဘာတုဲ စှ်အာ ဇရေင်ကျာ်တုဲ နကဵုပ္ကဴ ကေုာံပၞာင်တုဲ ဂေတ်ကျာ်တုဲ ပူဇဴကျာ်ရ၊၊
ကၟာဝက် ကျာ်ဇြာ
ဂကောံဗ္တောန်လိက်ပတ်မန် ကေုာံ ယေန်သၞာင်ဗုဒ္ဓဘာသာ ကေုာံ ဂကောံသၟတ်တအ် ပံင်ကောံတုဲ ကွာန်မန် ပ္ဍဲပွိုင်ဍုင်မုဟ်ဍုင် စှ်မွဲကွာန် ကောံကၠုင် ဇရေင်ကျာ်ဇြာ ပ္ဍဲကွာန်ကၟာဝက်တုဲ ကၠောန်ဗဒှ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳ ပေင် ၂၅၀ သၞာံရ၊၊ မၞိဟ်နူကွာန်တၞဟ်တအ်ဂှ် ပ္ဍဲကွာန်ညးတအ်လေဝ် ညးတအ်ကၠောန်လဝ်ကီုတုဲ ကောံကၠုင် ဇရေင်ကျာ်ဇြာ နဒဒှ် ဒၞာဲဒတန်ဗဟဵုရ၊၊ တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ မကၠောန်ဗဒှ် ပ္ဍဲဍုင်မန်မ္ဂး ပ္ဍဲဇရေင်ကျာ်ဇြာဂှ် မၞိဟ်ဂၠိုင်အိုတ် ဇၞော်အိုတ်ရ၊၊
ဒေသတၞဟ်ဟ်
ပါဲနူ ပ္ဍဲပွိုင်ဍုင်မုဟ်ဍုင် ကေုာံ ဍုင်ဗဂေါတုဲ ဒေသတကအ်ခၟိုင်၊ ပွိုင်ဍုင်ရေဝ်၊ ပွိုင်ဍုင်ကျာ်မြဟ်၊ ပွိုင်ဍုင်မတ်မလီုလေဝ် ကၠောန်ဗဒှ်လဝ် မဂၠိုင်ကဵုဒၞာဲရ၊၊ ဟိုတ်နူမကၠောန်လဝ် ပ္ဍဲတကအ်ခၟိုင်ဂှ်တုဲ တ္ၚဲယးဂတဂှ် ဗၠာဲသၟိင်ဗၟာ ကၠုင်စၟဳစၟတ် သီုဘပဠဏာ နကဵုဒုဟ် မဆက်ဆောံ ကုဍုင်သအာင်ရ၊၊
ဍုင်သေံ
ပ္ဍဲကွာန်ဝင်ကဂှ် ကၠောန်ဗဒှ် ပ္ဍဲ Songkhlalia River Hut and Resort ပ္ဍဲဂှ် က္ဍိုပ်သကိုပ်သၟာပၠန်ဂတးမန် ဗွဲမဂၠိုင်တိုန်စိုပ်ရ၊၊ တုဲဂှ် မၞိဟ်တအ် ကောံအာ ဇရေင်ကျာ်သာမ်သုက်တုဲ ပူဇဴကျာ် နကဵုပၞာင် ကေုာံ က္ဍိုင်ဇၞောဝ်ရ၊၊ ပ္ဍဲဍုင်က္ၜင်ကံက်၊ မာဲဆံက်လေဝ် နကဵုအစဳအဇန် ခန်ကၞာကၠောန်ဗဒှ်လဝ်ကီုရ၊၊
ဍုင်သအာင်
ရန်တၟအ် ကဵုတ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် (၂၅၀) သၞာံ ကေုာံ ဂကူမန် ဂွံတိတ်ဗၠး နူဘဝဍိက်တုဲ နူကဵု ဗော်ကလေင်ဒက်ပတန်ဍုင်မန် ကောန်ဂကူမန် (၅၇)တၠ အာထ္ၜးဆန္ဒ ဂတမုက် ရုင်ဇၞော်ကုလသမဂ္ဂ ပ္ဍဲဍုင်နယူယျံက်၊၊ နာဲမဂ္ဂါမန် (ညးအုပ်ကာ ဗော်ကလေင်ဒက်ပ္တန်ဍုင်မန်)၊ မိပ္ကဴရတ် (ဒုဥက္ကဌ ဂကောံညးဗြဴမန် ကၟိန်ဍုင်အမေရိကာန်)၊ တၠဂုဏ်ရတ်တ်မန်ဇြာ ညးပိဝွံ အာဆဵုဂဗ ကုညးတာလျိုင် ဂကောံကုလသမဂ္ဂ မၞုံယၟု Broddi Siguroarson (Division for Social Policy and Development, Department of Economic and Social Affairs) Permanent Forum on Indigenous Issues.United Nations၊ သ္ဂောအ်ဓရီု ကိစ္စဂကူမန် ဗၞတ် (၅၀) မိနေတ်ဂှ် နူကဵုညးစၞးဂှ် ကဵုကသပ် ဂကူမန် ညံင်ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲဂကောံ Permanent Forum on Indigenous Issues မာန်ဂှ် ပတိုန်အာတ်မိက်ညိ၊ ဒှ်ကောန်ဂကောံတုဲ နူကဵုညးစၞး ဂကောံမန် သွက်ဂွံတိုန်စိုပ် ကောံဓရီုဂှ်တုဲ ပတိုန်ထ္ၜး ပရူဂကူမန် ပ္ဍဲကောံဓရီုဂှ်ဂွံရ၊၊ စနူကဵုဂှ် ဂကူမန် ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲဂကောံထာဝရ ပ္ဍဲဂကောံဂကူရးတၞံ ပ္ဍဲကုလသမဂ္ဂဂှ်တုဲ အလာံမန်ဂှ်လေဝ် ညးစုတ်လဝ်ကဵု မွဲကီုရ၊၊ ဇၟာပ်ပ်သၞာံ မန်အာတိုန်ဒၟံင် ကောံဓရီု ပ္ဍဲကုလသမဂ္ဂ မဆေင်ကဵု ဂကူရးတၟမ်တအ်ရ၊၊
ပါဲနူဂှ်တုဲ နူကဵု ကမ္မတဳမကၠောန်ဗဒှ် တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု ပေင် ၂၅၀ သၞာံ ချူလဝ်လိက် သွက်ဂွံဗစိုပ် ဇရေင်ညးအုပ်ကာနာနာ ကုလသမဂ္ဂ ဗေန်ကဳမုန် (Mr. Ban Ki Moon, Secretary General)ဂှ်လေဝ် ဂွံကဵုဗစိုပ်ကီုရ၊၊ ကောန်မန် (၉) တၠဂှ် အာထ္ၜးဆန္ဒ ဂတရုင်ကလုတ်ဗၟာ ပ္ဍဲဝတ်ယှေန်ဒါန် ဒဳဇြဳ၊၊ ပ္ဍဲဘာလကျာ်မန်တအ်ဂှ် ကၠောန်သဘင် နကဵုအစဳအဇန် မဍေန်ပၞာင် ရာဒနာ ဇိုန်ပိုန် ကုဂကူမန် မဒးဒုင်ဂစိုတ်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်ကျဍုင်တေအ်ကီုရ၊၊
ဍုင်အဝ်သတြေလျာ၊ ဍုင်ဒိန်မက်၊ နာဲနေတာလန်၊ ကေုာံ ဍုင်တၞဟ်ဟ်တအ်လေဝ် ကၠောန်ဗဒှ် စၟတ်သမ္တီ တ္ၚဲဟံသာဝတဳလီု နကဵုအစဳအဇန် မဍေန်ပၞာင် ဟီုတွဟ် ပရူဝင်မန် ကေုာံ အကာဲအရာ ဘဝဂကူမန် တ္ၚဲဏအ်အိုတ်ကီုရ၊၊
ဝင် စတုတ္ထ ဟံသာဝတဳ
တတိယ ဟံသာဝတဳလီု
သၟိင်ဗၟာ တပေန်သောဲထဳ ကၠုင်ဗတိုက် ပၠံင်ကေတ် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳ နူသၟိင်ဒကာရတ်ပိ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၉၀၁ ဂှ်တုဲ တၞောဝ်ဨကရာဇ်မန် ပ္ဍဲဟံသာဝတဳ ပိုတ်အာရ၊၊ ကျာ်ဇၞော်ဓမ္မရာမ မၞုံပိုန် ဘာအသောကရာမ်ဂှ် ပအပ်ကွးဇကု မၞုံယၟု သၟိင်ဍောတ် ကုတပေန်သောဲထဳ၊ သၟိင်ဍောတ်ဂှ် ဒှ်ကောန်သၟိင်စဍုင်ဒသေတ်ရ၊၊ ခြာဟွံလအ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၉၁၂ ဂိတုပသာ် ၁ စွေက် တ္ၚဲဗုဒ္ဓဝါဂှ် သၟိင်ဍောတ်ဂစိုတ်ကၠေအ် တပေန်သောဲထဳတုဲ ပိုင်ပြဳ ဍုင်ဟံသာဝတဳရ၊၊ ဆဂး သၟိင်ဍောတ် ဂွံပိုင်ဍုင် ၜါဂိတုလပါ် သၟိင်ဓဝ်ဇုက်လလဳ ကလေင်ဂစိုတ်ကၠေအ်ပၠန်တုဲ သၟိင်ဓဝ် တိုန်ပသၟိင်ပၠန်ရ၊၊ သၟိင်ဓဝ်ဇုက်လလဳဂှ် ဒှ်ကောန်သၟိင်ဗညာရာံစေဝ် (၈၅၃-၈၈၈) မဒှ်ကောန်စဴ သၟိင်ဓမ္မစေတဳရ၊၊
ဂတဂှ် ခြာဟွံလအ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၉၁၃ ဂိတုစဲ ၃ စွေက် တ္ၚဲသ္ၚိသဝ် ကြဴနူသၟိင်ဗၟာဘုရင်နံင် ကလိဂွံဇမၞး သရေခေတ္တရာတုဲ စိုပ်ကၠုင် ဍုင်ဟံသာဝတဳရ၊၊ သၟိင်ဗၟာ ဘုရင်နံင် ကဵု သၟိင်မန် သၟိင်ဓဝ်ဇုက်လလဳ ပြိုင်ဗဇဵုစိင် ဂြင်စိင် သၟိင်ဘုရင်နံင်ကဝ်၊ သၟိင်ဘုရင်နံင်လေဝ် ဒးဂိသကေဝ်အာ ဗွဲမဂၠိုင်ကီုလေဝ် ဟိုတ်နူဗိုလ်လဗး ဘုရင်နံင်ဂၠိုင် မလုပ်သီဍုင်တုဲ သၟိင်ဓဝ်ဇုက်လလဳ ဒးဒဴလုပ်အာဂြိုပ်ရ၊၊ ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳဂှ် ကလေင်စိုပ်အာ သၟဝ်တဲဗၟာပၠန်ရ၊၊ စိုပ်သက္ကရာဇ် ၉၁၉ ဂိတုမြေက္ကသိုရ်ဂှ် သၟိင်ဓဝ်ဇုက်လလဳ ဒးဒုင်ရပ်တုဲ စဵုကဵုစဴသွဝ် ဟွံပင်တဲလ္ၚောဝ် ဘုရင်နံင်ရ၊၊
ဍုင်ဗဂေါဟံသာဝတဳဂှ် လဆောဝ် ဒှ်ဍုင်ရာဇာဌာနဳ၊ လဆောဝ် ဒှ်ဍုင်သၟဝ်အင်ဝ ဆဂး နူဘုရင်နံင် မသီဂွံတုဲဂှ် ဒးမံင်ကၠုင် သၟဝ်ဗၟာရ၊၊ စိုပ်လက်ထက် သၟိင်ဗၟာဓမ္မရာဇာဓိပတိဂှ် ဗၟာတအ် ပၠံင်နန် ရေင်သကအ်တုဲ ဍုင်ကွာန်ဟွံၜိုဟ်သြိုဟ်၊ ဂကူသေံတအ်လေဝ် ကတဵုသပုန် တဝ်စၞေဟ် ကဵုဗၟာရ၊၊
စတုတ္ထ ဟံသာဝတဳတန်
ပ္ဍဲဗဂေါဟံသာဝတဳဂှ် သၟိင်စဍုင်ဗၟာ နာဲသာအံင်ဂှ် စနူကဵု သက္ကရာဇ် ၁၁၀၂ ဂိတုဇှ်ေပေင် တ္ၚဲဗြဴဗတိဂှ် ဂစိုတ်ထောအ် မၞိဟ်ဟွံမိက် ပုန်ကဵု အင်ဝတုဲ လလောင်တြး ဍုင်ဗၠးၜးမွဲရ၊၊ မန်တအ်လေဝ် ချပ်ဒၟံင် ညံင်ဂွံဗၠးၜး နူဗၟာတွဵုတုဲ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဂွံအခေါင်ခိုဟ် ဂစိုတ်ထောအ် နာဲသာအံင် ရ၊၊ နာဲသာအံင် ချိုတ်အာတုဲ သၟိင်ဗၟာဗလးနင် မင်ရာဲအံင်နာင် သီုကဵု ဒပ်ပၞာန် ဗွဲမဇၞော် ကၠုင်ဗတိုက်တုဲ မန်တအ် ဒးမံင်အာ သၟဝ်ဗၟာပၠန်ရ၊၊ ဆဂး မန်တအ် ပံင်ကဵု သၟိင်ဓဝ်ဗုဒ္ဓကေသဳတုဲ ကလေင်ဂစိုတ်ထောအ် မင်ရာဲအံင်နာင်ပၠန်ရ၊၊ သၟိင်ဓဝ်ဗုဒ္ဓကေသဳဂှ်လေဝ် ဒှ်ဂကူဗၟာ ဆဂး ဒှ်မၞိဟ် ဟွံမိက်မံင် သၟဝ်အဝဵုသြဇာအင်ဝရ၊၊
သၟိင်ဓဝ်ဗုဒ္ဓကေသဳ ဂွံပိုင်ဍုင် ဗၞတ် ၆ သၞာံ ပ္ဍဲအခိင်မအာဝေင်ဂြိုပ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၁၁၀၈ ဂိတုမာဃ် ၁၂ မံက် တ္ၚဲအဒိုက်ဂှ် နာဲစရင်ခိုင် ညးမဒှ်ဂကူဗၟာပၠန် သီကေတ် အဝဵုဍုင်ဗဂေါဟံသာဝတဳပၠန်ရ၊၊ ဆဂး မန်တအ် ကလေင်ဖျေဟ်ထောအ် နာဲစရင်ခိုင် နူဒဒှ် ဨကရာဇ်တုဲ ပ္ဍဲဂိတုဖဝ်ရဂိုန် ၄ မံက် တ္ၚဲဗုဒ္ဓဝါဂှ် မန်တအ် ခပတိုန် မဟာသေနာပတိ ဗညာဒလ နဒဒှ် ဨကရာဇ်ဍုင်ဟံသာဝတဳရ၊၊ ဗညာဒလဂှ် ကာလမတိုန်နန်ဂှ် ကလိဂွံယၟု ဗြမိုင်ဓိရာဇာနာဓိပ္ပတိ၊၊ ဆဂး ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်ခၞိင် မဒှ်လိက်ဒေအ်ညး (ဥပ္ပရာဇာ) မချူလဝ် နကဵုယၟု မဟာသေနာပတိရာဇ်၊ ဟိုတ်မဒှ်လဝ် သကိုပ်ပၞာန်တုဲ ညးဂမၠိုင်တီလဝ် ဗညာဒလ ဂှ်ရ၊၊ ပ္ဍဲကဵုလိက်ဝင်မ္ဂး တၠညးဗညာဒလ မြဴသာ်ဝွံ ချူစဂၠိုင်ရ၊၊ နူစ သၟိင်ဗၟာ ဘုရင်နံင် မလုပ်သီကေတ် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၉၁၃ တေအ်တုဲ လုကဴ ပွိုင် ၁၉၅ သၞာံဂှ် ဍုင်ဗဂေါ ဒးမံင်လဝ် သၟဝ်ဗၟာဂှ် စိုပ်သၞာံ ၁၁၀၈ ဂှ် အဝဵုသြဇာဍုင် ကလေင်စိုပ် တဲဂကူမန်ပၠန်ရ၊၊ အလန်ဝွံ ဒှ်အလန်မန် ကလေင်ဒက်ပ္တန် ဍုင်ဟံသာဝတဳ အလန်စတုတ္ထ ရ၊၊
ဟံသာဝတဳ သီအင်ဝ
ဍုင်ဟံသာဝတဳ မဒှ်ဍုင်ဗၠးၜးမွဲဂှ် နကဵုသၟိင်ဗၟာအင်ဝ ဟွံဒးဂၞပ်လးလးရ၊၊ ညးဗလးနင် သွက်ဂွံဗတိုက် ကဵုမန် မဂၠိုင်ကဵုအလန်ရ၊၊ စိုပ် သက္ကရာဇ် ၁၁၁၂ ဂှ် ဥပ္ပရာဇာ အာဗတိုက် ပၞာန်ဗၟာ စိုပ်အာ စဵုကဵု မြစ်ဆုံ၊ ဗၟာစိုပ်ကရေပ်တုဲ သကိုပ်ပၞာန်ဗၟာ သတိုးမင်းခေါင် အာတ်မိက် သွက်ဂွံဒက်ပ္တန် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံတုဲ တုပ်စိုတ် ရေင်သကအ် အတိုင်ပယျဵုတိ သၟိင်မန် တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ကေုာံ သၟိင်ဗၟာ တၠညးဖရင်မင်ဂံင် မစၟတ်သမ္တီလဝ် ဗွဲပလိုတ်ၜဳဨရာဝတဳမ္ဂး တၟအ်ဗ္ဒင်ရမ္မဂှ် ပပယျဵုတုဲ လပါ်လတူ ဒှ်ရးဗၟာ၊ လပါ်သၟဝ် ဒှ်ရးမန်၊၊ ဗွဲဗမံက်ၜဳဨရာဝတဳမ္ဂး ကြုင်လှာဗ္ၚဂှ် ပပယျဵုတုဲ ကြုင်လပါ်သၟဝ်ကျာ ဒှ်တိရးဍုင်ဗၟာ၊ ကြုင်လပါ်သၠုင်ကျာ ဒှ်တိရးဍုင်မန်ရ၊၊ ပါဲနူဂှ် တၞဟ်နမဂွံရီုဗင် ကမၠောန်ဇၞော်မောဝ်သာသနာကျာ်တုဲ ဗၟာတအ် ဗလးကဵု တၠပညာ မဒါတ်ထဝ် ငဥူ ကေုာံ ကောန်ရဲ ၜါစှော်တၠ ရ၊၊
ဆဂး ငဥူဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မကၠတ်လ္ၚတ် အကာဲအရာ ပရူဍုင်မန်တုဲ ညးကဵုဒုဟ်ဒဏ် အမိင်ဂစိုတ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ သၟိင်ဗၟာအင်ဝ ဗလးနင် မင်းရဲကျော်ခေါင် သွက်ဂွံ ကၠုင်ဗတိုက် ဝေင်ပၞာန်ကဵုမန်ပၠန်ရ၊၊ မွဲလပါ်ဂှ်လေဝ် ဟံသာဝတဳ ဒက်မိတ် ကုသကိုပ်က္ၜင်ပြင်သေတ် သဳခွာဒဳပရူနဝ် (Sieur de Bruno) တုဲ နူကဵုမန် ကဵုဒၞာဲဂအာင်တိ ကုပြင်သေတ် ပ္ဍဲဍုင်သြေင် မဒှ်ဍုင်ဗၞိက်တုဲ နူကဵုပြင်သေတ်ဂှ် ကဵုမန် အမၠံက်ပါင်စှ်ဒစာံ ၆ ဒကိုအ်၊ သေနာတ် ပိပန်ကၠံရ၊၊ ဒပ်ပၞာန်မန် ဇက်တိုန်အာ သက္ကရာဇ် ၁၁၁၃ ဂိတုခ္ဍဲသဳ ၅ မံက်ဂှ် သီဂွံ ယှိုဲပံင်လံင်၊ ခ္ဍဲသဳ ၁၀စွေက်ဂှ် သီဂွံ ညောင်လှ၊ မြေက္ကသိုရ် ၈ မံက်ဂှ် ဂွံဇမၞးကေတ် ဒပ်ဗၟာ ခေန်ဥူ၊ မြေက္ကသိုရ် ၅ စွေက်ဂှ် သီဂွံ ငါသောက်၊ ပ္ဍဲသၞာံဂှ်အိုတ်ဂှ် သီဂွံအာ ဍုင်ကြံက်သေဝ်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၁၁၃ ဂိတုစဲ ၉မံက် တ္ၚဲဗြဴဗတိဂှ် မန်သီဂွံအာ ဍုင်အင်ဝရ၊၊
စတုတ္ထဟံသာဝတဳလီု
ဒပ်ပၞာန်မန် သီဂွံအာ ဍုင်အင်ဝတုဲ သၟိင်စဍုင်ဝုတ်ဒိုဟ်ဂမၠိုင် ကၠုင်ဒုင်သစာ ကုဟံသာဝတဳရ၊၊ မၞိဟ်မိက်ဂွံတဝ်စၞေဟ် ကုမန် ဗီုကဵု ကောန်သၟိင်အင်ဝတြေံဂှ်ကီု သရာဲပၞာန်ဗၟာတြေံကီု အာကောံဒၟံင် ပ္ဍဲကွာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ် ဖအိုတ်ရ၊၊ မၞိဟ်ဇၞော်ကွာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ် ဥူအံင်ဇေယျဂှ် ဟွံကၠုင် ဒုင်သစာ ကုဟံသာဝတဳရ၊၊ ကာလဒပ်မန် သိဒ္ဓိဟံသာ ပြာပ်စိုပ်အာ ကွာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ်ဂှ် ကွာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ်ဂှ် ပခိုင်လဝ် ကၟာင်ဒပ် ဗွဲမခိုင်တုဲတုဲရ၊၊ တုဲပၠန် ကေတ်မာန် နကဵုပြယာဲတုဲ လၞိန်ဗပိန် ဒပ်မန်သိဒ္ဓိဟံသာမာန်အာရ၊၊ သကိုပ်ပၞာန်တၠဗာန် အာဗတိုက် ဂၠိုင်ကဵုအလန်ကီုလေဝ် ဒးကျစဴကၠုင်ရ၊၊ ကောန်ပၞာန်ဇကု ညးမဒှ်ဂကူဗၟာတအ်ဂှ် စိုပ်မုက်ပၞာန် ဟွံကဠင်အမိင်ဇကု ဒှ်အာ ကောန်ပၞာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ်ရ၊၊
မွဲလပါ်ဂှ် လပါ်ဗၟံက် ဍုင်ဟံသာဝတဳ သၟိင်သေံလေဝ် ဘပဠကၠုင် ဟံသာဝတဳကီုရ၊၊ တၞဟ်နဂွံသၠာဲ ဗီုပြင် မုက်ပၞာန်တုဲ သကိုပ်ပၞာန်တၠဗာန်ဂှ် ကော်ဖျဴ ဟံသာဝတဳတုဲ စၞးဂှ် ပလံင်ဏာ သၟိင်အခေါန်ထဝ် ကေုာံ သကိုပ်ပၞာန်ဗညာအရိန္ဒမ ရ၊၊ နကဵုသကိုပ်ပၞာန် ဗညာအရိန္ဒမလေဝ် အာဗတိုက်ဒၟံင် ဒပ်မုက်ဆဝ်ပေါဝ် မဂၠိုင်ကဵုအလန်ကီုလေဝ် ကေတ်ဇၞး မုက်ဆဝ်ပေါဝ် ဟွံမာန်၊၊ ကြဴနူ မန်သီဂွံအင်ဝ ၜါသၞာံတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၁၁၁၅ ဂှ် ဒပ်မုက်ဆဝ်ပေါဝ် သီဂွံအာ အင်ဝရ၊၊
ဒပ်မန် နူအင်ဝ ဒးစှ်ေဒုင်လဝ် ပ္ဍဲပြန်၊၊ နူကဵု ဟံသာဝတဳပၠန်တုန်လေဝ် ဂကောံမြုဝန်ဍုင်ဂမၠိုင် ချပ်ရေင်သကအ်တုဲ သွက်ဂွံကလေင်သီကေတ်အင်ဝ ဗွဲမပြဟ်မာန်ဂးတုဲ ဗလးဏာ ဒပ်ပၞာန်ဗွဲမဇၞော်ရ၊၊ ဆဂး အခိင်ဂှ် စိုပ်အာအခိင်ကၞောတ်သၞာံရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ပၞာန်မဇီုရေင်သကအ်ကွေဟ်ဟ်ဂှ် စိုပ်အာအခိင်ဗြဲရ၊၊ ဒြဟတ်ပၞာန်မန် ပၞာန်ဂၠုင်ဂှ် ဒးဘဲဗြဲကျာကီု ဘဲပၞာန်ကီုတုဲ ဒးလီုလာ် ကျသ္ၚောံဗြံအာရ၊၊ ဟိုတ်နူကျပၞာန် ပ္ဍဲအလန်ဏအ်ဂှ်တုဲ ဒြဟတ်ဟံသာဝတဳ ဍိုန်လျစှ်ေအာ ဗွဲမလောန်ရ၊၊
ဒြဟတ်ပၞာန် အောန်စှ်ေဗက် ဂကူမန် မဟီုအရေဝ်ဗၟာတုဲ မဒုင်ပလဝ် ဂကူဗၟာ ပ္ဍဲဍုင်မန်ဂမၠိုင် မပ္တံကဵု ပ္ဍဲဍုင်ဗဂေါ၊ ပ္ဍဲဍုင်ပြန်တအ်ဂှ် ကတဵုသပုန်တုဲ ဒပ်ပၞာန်မန် ပ္ဍဲကဵုပြန်ဂှ် ဒးဒြေပ်တိတ် နူဍုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲဍုင်ဗဂေါဂှ် ၜိုန်ရ ကလေင်ထိင်မာန်၊ သပုန်တအ်ဂှ် ဗက်ရပ်ထိင်မာန်ကီုလေဝ် ဍုင်ကွာန်ဓရံက်ဓရာ်အာရ၊၊ ဒေသမၞိဟ်မဟီုအရေဝ်ဗၟာဂၠိုင် ဗွဲတၟေင် ဒေသလတူဍုင်လ္ဂုင်တအ်ဂှ် အဓိကိုရ် ကောန်ဂကူ အကြာဂကူမန် ကဵု ဂကူဗၟာ ကတဵုဒှ်တုဲ ဂကူမန် နူဒေသတအ်ဂှ် ဒးဒြေပ်ဒဴစှ်ေကၠုင် လပါ်ဍုင်လ္ဂုင် ဍုင်ဗဂေါရ၊၊ အဝဵုသြဇာမန် ပ္ဍဲဒေသဂှ်လေဝ် အိုတ်အာရ၊၊
ညးဇၞော်ကွာန်မုက်ဆဝ်ပေါဝ် အံင်ဇေယျဂှ် ဂွိင်ဖေက် ဇကုဟွံကလိဂွံအဝဵုတုဲ ကောန်ဨကရာဇ်အင်ဝတြေံ မပၠဒၟံင်ဒပ် ကရောမ်ဇကုဂှ် ဇကုဂစိုတ်ထောအ်တုဲ ဇကုဂွံဒှ် ဨကရာဇ်သၟိင်ဗၟာရ၊၊ အခိင်ညးစိုပ် ဍုင်ပြန်ဂှ် ဂကူအာမေရဳယာန် ဂြဳဂေါရဳ အာဝေလ် (gregory Aves) အာခစညးရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဟိုတ်နူဒြဟတ်ပၞာန်မန်အောန်တုဲ ဂကူယူရောပ် အင်္ဂလိက် မန်မကဵုလဝ်ဒၞာဲ ပ္ဍဲမုဟ်တင်နာဂရာဇ် (ဟိုင်းကြီးကျွန်း)ဂှ်ကီု၊ ပြင်သေတ် မန်ကဵုလဝ်ဒၞာဲ ပ္ဍဲဍုင်သြေင်ဂှ်ကီု ချပ်ကၠုင် သွက်ဂွံပံင်ကဵုဗၟာအိုတ်ရ၊၊ ညးဒြဟတ်ဇၞော်ၜါ ပြင်သေတ် ကဵု အင်္ဂလိက်ဂှ် ဒှ်ဂကူသၞတမ်ကဝ်တုဲ ပြိုင်ပကာန်ဒၟံင် ရေင်သကအ်ရ၊၊ ညးတအ်သီုၜါဂှ် မိက်ဂွံဂွံဒၟံင် သီုဒၞာဲဖအိုတ်ရ၊၊ ဆဂး နကဵုမန် ညးလဵုမွဲလေဝ် ဟွံကဵုလဝ် ဒၞာဲဂၠိုင်င် ဇၞော်ဇၞော်ရ၊၊ ယဝ်ရကဵုမ္ဂး ဍေဟ်တအ် ကလေင်သီဇကုမာန်ဂှ် မန်တအ်တီလဝ် ဒှ်မာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကဵုလဝ် ဒၞာဲသီုညးၜါတုဲ အကြာဒြဟတ်ၜါဂှ် ကလေင်ထိင်လဝ် အဝဵုသြဇာ ညးမွဲကုမွဲ ညံင်ဟွံဂွံဇၞော်တိုန်ရ၊၊
နကဵုအရီုအဗင် ဂြဳဂေါရဳတုဲ ကလုတ်ဗၟာအာဆဵုကဵု သကိုပ်ပၞာန်အင်္ဂလိက် ဟေန်ရဳဗရက် (Henry Brooke) မၞုံပ္ဍဲမုဟ်တင်နာဂရာဇ်မာန်ရ၊၊ အင်္ဂလိက်ကဵုဗၟာ တုပ်အာစိုတ် ရေင်သကအ် နကဵုအင်္ဂလိက် ကဵုအရီုအဗင် နကဵုဒြဟတ်ပၞာန်ကီု သီုကဵုဒြဟတ်လွဟ် ကုဗၟာ စဵုကဵုသီကေတ် ဍုင်မန်သီုဖအိုတ်မာန်ရ၊၊ ကာလသီဂွံတုဲမ္ဂး ဗၟာဒးကဵုအင်္ဂလိက် ဒၞာဲဗဒိုပ် ပ္ဍဲဍုင်လ္ဂုင်၊ ပ္ဍဲမုဟ်တင်နာဂရာဇ်ဂှ်တုဲ ကုပြင်သေတ်ဂှ် ဒးထဍေင်ပ္တိတ် နူကဵုဒေသဂှ်ရ၊၊ ပြင်သေတ်လေဝ် ကၠတ်ဗလးဏာမၞိဟ် သွက်ဂွံပံင်ကဵု ဗၟာကီုရ၊၊ ဆဂး နကဵုအရီုအဗင်ပူဂိုလ်ဂှ် အံင်ဇေယျဒုင်တဲတုဲ နကဵုကမ္မဏဳ (ဝါ) နကဵုဂကူဂှ် အံင်ဇေယျ ဟွံဒုင်တဲရ၊၊
ပရေင်ပံင်တောဲ အကြာဗၟာ ကဵု အင်္ဂလိက် ညံင်ဂွံလီုဂှ် နကဵုနဲကလုတ်ကီု နကဵုနဲပၞာန်ကီု ၜိုန်ရ ဥပ္ပရာဇာ ဂစာန်ဂၠိုင်ကဵုနဲကီုလေဝ် နကဵုပူဂိုလ်သကိုပ်ပၞာန်အင်္ဂလိက်လ္ၚဵု ပါလုပ်ကၠုင် လပါ်မန်ကီုလေဝ် နကဵုဂကူအင်္ဂလိက်ဂှ် ဟွံပါလုပ်ကၠုင် လပါ်မန်ရ၊၊
ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဍုင်လ္ဂုင်ဂှ် ဒှ်ဍုင်ကိစ္စဇၞော် သွက်ပၞာန်ဟွံသေင်၊ ဒှ်ဍုင် ဒၞာဲဒတန်ဓါတ်ကျာ်ရ၊၊ ဆဂး ဒပ်ပၞာန်အံင်ဇေယျ စၞးအာဗတိုက်သြေင်ဂှ် လုပ်ဖျေဟ်ထောအ်ဒပ်ဇကု ပ္ဍဲဍုင်လ္ဂုင်ရ၊၊ ကျာ်စုလောဟ် (ဆူလေ)ကဵု ကျာ်လ္ဂုင်ဂှ် ပဒၞာဲဗဒိုပ်ဇကုရ၊၊ အတိုင်စၟတ်သမ္တီမ္ဂး အံင်ဇေယျ ဖျေဟ်ထောအ်က္ဍိုင်ကျာ်လ္ဂုင် မတ်မၞိက်ၚုဟ်က္ဍင်င်ဂှ် ကေတ်တုဲ ကဵုတၟာဲတဲ ကုအင်္ဂလိက် သွက်ဂွံဂွံလွဟ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူဒပ်ဗၟာ မဖျေဟ်လဝ် ပ္ဍဲကျာ်တုဲ မန်ဟွံဂံင်ပန်တုဲ ဖအးထောအ်ဗၟာ နူလ္ဂုင် ဟွံမာန်ရ၊၊ ဗၟာ၊ အင်္ဂလိက် ကေုာံ သကိုပ်ပၞာန်ပြင်သေတ် ပံင်ကောံတုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၁၁၁၈ ဂိတုဒဂိုန် ၃ စွေက်ဂှ် လုပ်သီဂွံ ဍုင်သြေင်ရ၊၊ နူဂှ် ပၞာန်ဗၟာ၊ ပၞာန်အင်္ဂလိက်၊ ပၞာန်ပြင်သေတ် ဇက်ကၠုင်တုဲ ဗိုင်လဝ် ဍုင်ဟံသာဝတဳရ၊၊ တၞဟ်နဂွံဗၜိုဟ်လလံပၞာန်တုဲ နကဵုခမဳသင်မန်၊ ခမဳသင်ဗၟာ၊ ခမဳသင်သေံ အာပညဳပညပ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံကီုလေဝ် အံင်ဇေယျ ဟွံဒုင်တဲ၊၊ ယဝ်ရ ပအပ်ကဵု ကောန်ဝုတ်ဨကရာဇ်မန် မိဂုဏ် မ္ဂး နုက်ကဵုပၞာန်ရောင် ဟီုနင်ကီုလေဝ် ကာလကလိဂွံ ကောန်ဝုတ်ဨကရာဇ်တုဲလေဝ် ဟွံနုက်ပၞာန်၊၊ အလဵုဇကု ဨကရာဇ်ဟံသာဝတဳ တၠညးဗညာဒလ အာပညဳပညပ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံဂှ် ရပ်ကၠေင်ထောအ် တၠညးဗညာဒလတုဲ သက္ကရာဇ် ၁၁၁၉ ဂိတုပသာ် ၄ စွေက်ဂှ် လုပ်သီ ဍုင်ဟံသာဝတဳတုဲ ဂိတုပသာ် ၆ စွေက် ကၟာင်ဍုင်ဟံသာဝတဳသရိုဟ် ပၞာန်ဗၟာလုပ်စိုပ်ဍုင်တုဲ ဂတဂှ် ၜါပိတ္ၚဲဂှ် ဗၟာသီဂွံအာ ဍုင်ဟံသာဝတဳရ၊၊
ဟံသာဝတဳလီုတုဲ
ဍုင်ဗဂေါဟံသာဝတဳ စိုပ်အာသၟဝ်တဲဗၟာတုဲ
- တၠညးဗညာဒလဂှ် ရပ်ဏာ ကြိုင်စွံလဝ် ပ္ဍဲမုဟ်သဝ်ပေါဝ်၊ ဗွဲကြဴ နကဵုဒုဟ် မဆဝ်မ္ၚုဟ် မန်ညံင်ဂွံတဝ်စၞေဟ်တုဲ ကေတ်နင် ဍုင်လ္ဂုင်တုဲ ကုတ်ဂစိုတ်ကအ်၊၊
- ကောန်ဂကူမန် ၜိုတ်မရပ်ဂွံဂှ် မၞိဟ်မသွံစဂွံဂှ် သွံစ နဒဒှ်ဍိက် မၞိဟ်မွဲ မသုန်စှ်ော၊ အစိတ်၊ ၜါစှ်ော၊ စှ်သုန် ဗွဲမဗဗွဲကဵု အဝဲခန္ဓကာယ၊
- ကုမၞိဟ်မသွံစ ဟွံဂွံ၊ သွံဟွံအိုတ် သှ်ေဒၟံင်တအ်ဂှ် စုတ်ကဵုစာတ်တုဲ စံင်ဂစိုတ် သီုဖအိုတ် ဒစိတ်စာတ်၊
- ခမဳသင်မန်ပိလ္ၚီပြင်င်ဂှ် ကဵုစိင်လိုန်တုဲ ဂစိုတ်၊၊ နကဵုဓဝ်ပတှ်ေညးတအ် အလဵုဇကုညးတအ် ဂစိုတ်ဟွံသေင် ကဵုစိင်လိုန်တုဲ မဂစိုတ်မ္ဂး ညးတအ် ဟွံကလိလောန် ပါဏာတိပါတကမ်တုဲ ကဵုစိင်လိုန်တုဲဂစိုတ်၊၊
- ဒြပ်ရတ်ထဝ်သြန် မကေတ်ဏာဂွံတအ်ဂှ် ဖ္ဍိုက်ကဵုက္ၜင်တုဲ ဖျဴဏာဍုင်ဗၟာ၊ အရာမကေတ်ဏာ ဟွံမာန်တအ်ဂှ် ကဵုစံင်ပလီုထောအ်၊၊
- အရာမဒှ်အာဲကၟာဲမန် မပ္တံ လိက်တၟအ်တအ်ဂှ် ၜိုတ်မဆဵု ကဵုတက်ပကဝ်ထောအ်ဖအိုတ်၊ ယၟုကျာ်ဂှ် စၞးကျာ်ဂှ် ဒးစုတ် ရွှေ ညံင်ရဴ ဍုင်မုဟ်သဝ်ပေါဝ်ဂှ် မစုတ် ရွှေဘို ကီု၊၊
- အတိုင်မတုပ်လဝ်စိုတ် ကုအင်္ဂလိက် ဍုင်သြေင်ဂှ် ဟွံကဵုဒှ် ဌာန်ဒတန်မၞိဟ်မံင်၊ စၞးဂှ် ဗဒှ်ပတိုန်လ္ဂုင်တုဲ ပ္ဍဲဍုင်လ္ဂုင်ဂှ် ကဵုဒၞာဲ ကုကမ္မဏဳ (ဝါ) ဒပ်ပၞာန်အင်္ဂလိက် မဖျေဟ်ဒၞာဲ၊ တုဲပၠန် ဒၞာဲအင်္ဂလိက်တြေံ မန်မဖျေဟ်ကဵုလဝ် ပ္ဍဲမုဟ်တင်နာဂရာဇ်ဂှ် ကဵုအင်္ဂလိက် ဆက်မံင်အာ၊၊
- က္ဍိုပ်သကိုပ်ပြင်သေတ် မၞုံပ္ဍဲသြေင်ဂှ် ဂစိုတ်ထောအ်၊၊ ဟွံကဵု ဒၞာဲကုပြင်သေတ်၊၊ အင်္ဂလိက်မွဲဓဝ် သှ်ေပ္ဍဲဍုင်ဗၟာ သကုတ်သၟဝ်၊၊ ဂုဏ်ဖိုဟ်ဍေဟ်ဂှ် ပြင်သေတ် ဟွံမဲတုဲ ဂတဂှ် သၞာံဟွံလအ်ကွေဟ်ဟ် အင်္ဂလိက် သီကေတ်ဏာ သီုဖအိုတ်ရ၊
- နူ ဝဳကဳမန်